आ बेल मुझे मार !

 

‘સ્ટ્રેસ વિષેના ખાંખાખોળામાં અંતે તારણ એવું નીકળે છે કે –

“બદલાતી પરિસ્થિતિ (જેને મનોવૈજ્ઞાનિકો ‘સ્ટ્રેસર’ કહે છે) એ તમારા ‘સ્ટ્રેસ’નું કારણ નથી, પણ તમારું શરીર બદલાતી પરિસ્થિતિને અનુકુળ બનવા જે પ્રતિભાવ (રીએક્શન) આપે છે, તે તમારા સ્ટ્રેસનું કારણ છે.”

હવે જો આમ હોય તો ‘આ બેલ મુઝે માર’ ની સ્થિતિ થઈ કે નહીં ? મેં જ પ્રતિભાવ ઉભો કર્યો અને મેં જ સ્ટ્રેસને આવકાર્યું.

શરીરશાસ્ત્રનો એક નવો શબ્દ જાણવા મળ્યો – હોમીયોસ્ટેસીસ (Homeostasis) – શરીરની અંદરની મુળ સ્થિતિ જાળવી રાખવાનો શરીરનો એક ગુણ. બહારનું વાતાવરણ બદલાય તો શરીર પોતાની મુળ સ્થિતિ જાળવવાનો પ્રયત્ન કરે, સાદુ ઉદાહરણ – ઉનાળામાં બહારનું ટેમ્પરેચર વધે તો શરીર અંદરનું ટેમ્પરેચર જાળવવા પરસેવો વાળવાનું શરુ કરી દે, જેથી અંદરનું ટેમ્પરેચર જળવાય રહે.  હવે ગરમી એ તો ફીઝીકલ સ્ટ્રેસર છે, આથી એ સ્ટ્રેસનો ઉપાય શરીર પોતાની રીતે શરુ કરી દે, પણ ગરમીના લીધે જો મગજ ગરમ થવા માંડે તો ‘ગરમી’ સાયકોલોજીકલ સ્ટ્રેસર પણ બની જાય અને માનસિક તણાવ ઉત્પન્ન થાય. કારણ ? કારણ કે મગજને હંમેશા શાંત પરિસ્થિતિમાં રહેવું છે. અહીં ‘આ બેલ મુઝે માર’ ની સ્થિતિ થઈ કે નહીં ? જો ગરમી છે, તમારો એના વધવા-ઘટવા પર કોઈ કન્ટ્રોલ નથી તો, ગરમી છે એવું સ્વીકારી મગજને શાંત રાખોને ! એરકન્ડીશન આપોઆપ મળી આવશે.

સ્ટ્રેસની અસરો અને તે કેમ અસર કરે તે જાણ્યા પછી ‘સ્ટ્રેસર’ને જાણવા પ્રયત્ન શરુ કર્યો. ફીઝીકલ સ્ટ્રેસરનું તો બહુ મહત્વ ન ગણીએ પણ માનસિક સ્ટ્રેસરને જાણી લઈએ તો કદાચ આવા સ્ટ્રેસર આવે ત્યારે શું કરવું તેના ઉપાય પહેલેથી જ વિચારી શકાય જેથી એવી પરિસ્થિતિ આવે ત્યારે કોઈ સ્ટ્રેસ ઉભું ન થાય અને પરિણામે કોઈ રોગ ન આવે. આ મથામણમાં Holmes and Rahe stress scale નો પરીચય થયો. જોકે આવા સ્ટ્રેસર ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ઓછા આવે છે પણ જાણવા પુરતું વીકીમહારાજનો આભાર માની બેઠું ટેબલ જ મુકી દઊં છું –

 

Life event	Life change units
Death of a spouse	100
Divorce	73
Marital separation	65
Imprisonment	63
Death of a close family member	63
Personal injury or illness	53
Marriage	50
Dismissal from work	47
Marital reconciliation	45
Retirement	45
Change in health of family member	44
Pregnancy	40
Sexual difficulties	39
Gain a new family member	39
Business readjustment	39
Change in financial state	38
Death of a close friend	37
Change to different line of work	36
Change in frequency of arguments	35
Major mortgage	32
Foreclosure of mortgage or loan	30
Change in responsibilities at work	29
Child leaving home	29
Trouble with in-laws	29
Outstanding personal achievement	28
Spouse starts or stops work	26
Begin or end school	26
Change in living conditions	25
Revision of personal habits	24
Trouble with boss	23
Change in working hours or conditions	20
Change in residence	20
Change in schools	20
Change in recreation	19
Change in church activities	19
Change in social activities	18
Minor mortgage or loan	17
Change in sleeping habits	16
Change in number of family reunions	15
Change in eating habits	15
Vacation	13
Christmas	12
Minor violation of law	11

આ ટેબલમાં દર્શાવેલી પરિસ્થિતિઓમાંથી તમારે જેટલી પરિસ્થિતિ આવી હોય તો એ બધીના સામેના % નો સરવાળો કરો, જો ૩૦૦ % થી વધી જાય તો તમારું સ્ટ્રેસ માંદગીમાં પરિણમે, એવું તેમણે વૈજ્ઞાનિક રીતે સિધ્ધ કરેલું છે.

આવું જ ટેબલ તેણે યુવાનો માટે પણ બનાવ્યું છે.

મને થયું કે આપણને લાગુ પડે તેવી લાઈફ સીચ્યુએશન્સનું લીસ્ટ બનાવવું જોઈએ. પણ અફ્સોસ ! ઉપરનું ટેબલ તો ફક્ત ૪૩ લાઈફ સીચ્યુએશન્સનું જ છે, આપણું તો અમર્યાદિત થઈ જાય.

હવે દાળમાં મીઠું થોડું વધારે પડ્યું હોય તો પણ પત્ની સ્ટ્રેસ આવી જાય (“પિયરમાં મા એ કંઈ શીખવાડ્યું છે કે નહીં ?”) અને ઓફીસની ઝંઝટમાં ઘેર મોડા પડો અને રીસામણા-મનામણાનો દોર શરુ થઈ જાય. આમાં ઉપર જેવું ટેબલ ક્યાંથી બને ?

તમારામાં હિંમત છે ? તો ટ્રાય કરો !

એના કરતાં ‘આવું તો ચાલ્યા જ કરે’ એમ સ્વીકારીને જીવ્યે રાખીએ તો કેમ ?