કુંભ –

કુંભ –

આજે એક બ્લોગ પર પ્રજાસત્તાક દિવસના ધ્વજવંદન કાર્યક્રમમાં પાંખી હાજરીથી શરુ થયેલ લેખ, બીજા પેરેગ્રાફથી ભારતની ધર્માંધતા (?) પરની ચર્ચા દ્વારા અલ્હાબાદનો કુંભમેળો પસાર કરી વહેવા લાગ્યો અને ગંગાની જેમ દુષીત થઈ ગયો. મેં થોડી હકીકતો પર ધ્યાન દોરવા પ્રયત્ન કર્યો, ત્યારે એક મિત્રએ પુછી પાડ્યું કુંભમેળા વિશે આપનું શુ કહેવું છે ? ત્યાં તો મેં પ્રત્યુત્તરમાં જણાવી દીધું કે “મને ધર્મ કે ભગવાનમાં રસ નથી મનુષ્યમાં રસ છે, આથી કુંભ વિષે શું લખું ?” પરંતુ ધર્મિકતા દ્વારા શ્રધ્ધાનું ઘડતર થાય છે એ અંગે કદાચ કોઈ અન્ય મત નહીં હોય. નાનપણમાં બાળકને મા-બાપ પર શ્રધ્ધા હોય છે કારણ કે તેઓ તેને ‘પ્રોટેક્ટ’ કરે છે, ‘હુંફ’ આપે છે. મોટા થતા યુવાન આવા જ કોઈ ટેકાની શોધમાં હોય છે. મિત્ર, પ્રેમિકા, પત્ની, કોઈ ‘રોલ મોડેલ’, કોઈ પણ હોય શકે. હવે જો આ ટેકામાં કોઈ ‘ખામી’ દેખાય તો, (દેખાવાની જ કારણ કે સામેની વ્યક્તિ જીવંત છે, તેને પણ પોતાના વિચારો, પોતાનું રોલ મોડેલ હોવાનું જ, અહીં મતભેદ અને પાછળથી વિચારભેદ થવાનો જ) યુવાન અન્ય ટેકા માટે પ્રયત્ન કરે. એમાં હાથવગો ટેકો ભગવાનની ‘મુર્તિ’ નો મળી જાય, કારણ કે તે કોઈ ડાયલોગ કરવાની નથી, કોઈ મતભેદ કે વિચારભેદની શક્યતા નથી. (ભગવાનમાં શ્રધ્ધા કેટલા યુવાનોમાં છે એનો કોઈ આંકડો મારા ધ્યાનમાં નથી, પણ વિવિધ પ્રસંગોએ મંદીરોમાં યુવાનોની હાજરી પ્રમાણમાં વધારે દેખાય છે. એનાથી પણ એક વધુ વાત કરું તો સ્પીડમાં બાઈક પર જતા યુવાનો મંદીર પાસેથી પસાર થાય છાતી અને હોઠે હાથ લગાડીને માથા પર ફેરવતા મેં જોયા છે. ભલે તે એક રીચ્યુઅલના ભાગરુપે કરતા હોય પણ મુળીયા તો ધર્મ સુધી પહોંચે જ.) સીનીયર સીટીજનો તો ‘ધર્મ’ નો ટેકો લઈ જ લે, કારણ કે ઘરમાં …..(શાનમાં સમજોને !)

વચ્ચે એવું ક્યાંક વાંચેલુ કે ભારતની સંપત્તિનો ૯૦-૯૫ ટકા હિસ્સો, ભારતની વસ્તિના ૫-૭ ટકાના હાથમાં છે. એનો સીધો અર્થ એ થાય કે બાકીના ૯૦-૯૫ ટકાની વસ્તિ ફક્ત ૫ ટકા સંપત્તિ સાથે જીવે છે. જીવન જીવવા માટેનો એક આધાર ‘સંપત્તિ’ છે, તો આ ૯૦ ટકા વસ્તિ કોનો માનસિક ટેકો કે હુંફ લેશે ? જ્યાં કોઈ ખર્ચ થતો નથી તેનો ! અને એવા સ્થળોમાં મંદીર-મસ્જીદનો સમાવેશ થઈ જાય, અને વ્યક્તિ ‘ટેકો’ મેળવવા ‘ધાર્મિક’ બની જાય. (મંદીરોમાં સોનુ આપનારાઓ પેલા પાંચ ટકાવાળા છે, ગરીબ પ્રજા તો મંદીરોમાં મનસિક ટેકો કે હુંફ મેળાવવા જાય છે, આથી એથીસ્ટ, રેશનાલીસ્ટને વિનંતિ કે ગરીબ પ્રજાની ધાર્મિકતાની ઠેકડી ઉડાડવાને બદલે, આ પાંચ ટકાને સમજાવવા જાય, અને કોમેન્ટ લખનારાઓને પણ વિનંતિ કે શ્રધ્ધાના કારણે ફના થઈ જનારા ગરીબોના અપવાદોને ટાંકીને સામાન્ય શ્રધ્ધાળુઓની મજાક ના કરે.)

કુંભ મેળા વિષે કંઈ કહેવાનું હોય તો મારી કોઈ એવી અંગત શ્રધ્ધા નથી. કુદરતે સમયનું નિર્માણ કર્યું હશે પણ વાર-તિથી મનુષ્ય એ બનાવ્યા છે. આમ  અમુક દિવસો સારા એમ માનવું મારા માટે શક્ય નથી. ‘કાળ’ બધો સરખો જ છે. ગમે ત્યારે નદીમાં ડુબકી લગાવી શકાય, પછી ગંગા હોય કે અન્ય, પણ આનંદ આવે છે એ અનુભવ્યું છે. કુંભમેળાના દિવસો અને સ્થળ માટે, રાશી-નક્ષત્રોના કોઈ વૈજ્ઞાનિક કારણો હોય તો મારી પાસે કોઈ આધાર કે જ્ઞાન નથી.

ધાર્મિકમેળાઓનો મનોવૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ કરનારા દેશી-વિદેશી વૈજ્ઞાનિકોના ગ્રુપ દ્વારા થયેલા સંશોધનનું એક સરસ તારણ એ છે કે આવા મેળાઓ વ્યક્તિને પોતે ‘એકલો’ નથી એવો અહેસાસ કરાવે છે –

Stephen Reicher, a psychologist at the University of St. Andrews, in Scotland, who worked on the study, writes in the Guardian: –
Our analysis… shows it is the sense of intimate social relations – that we are not alone, that we can call on others, that these others form a “social safety net” for us – that creates improvements in well being once [devotees] leave the Ganges and go back to their everyday lives.

વધુ વિગત નીચેની લીન્ક પર વાંચો.

http://world.time.com/2013/01/15/the-kumbh-mela-inside-the-worlds-single-largest-gathering-of-humanity/

(ગુજરાતી કોલમીસ્ટ અને બ્લોગર મિત્રોએ અંગ્રેજી કોલમીસ્ટ પાસેથી વિવેક અને તટસ્થતા શીખવા જેવી છે. કુંભમેળાના શ્રધ્ધાળુઓ દ્વારા એકાદ માસમાં થતા ગંગા પ્રદુષણની ટીકા કરવા કરતાં, ગંગા કિનારે આવેલા કારખાના અને શહેરોની ગટરોના અભ્યાસ કરવા જેવા છે અને એ વિષે લખવાની વધુ આવશ્યકતા છે.)

આડવાત તરીકે –

કુંભમેળામાં ધાર્મિક સાધુબાવાઓની ચર્ચા પણ થાય છે, પણ ‘એલર્જી’ ને યાદ કરતાં લખું તો કુંભમેળામા રામદેવજી પણ છે. જાહેરમાં ‘એલોવેરા’ નું પાંદ ચહેરા પર ઘસી, એનો જ્યુસ બનાવવાની રીત અને પીવાથી થતા ફાયદાઓની ચર્ચા કરનાર અને ‘સ્વદેશી’ની હિમાયત કરનાર ‘વેપારી’ સાધુ બીજે ક્યાંય ધ્યાનમાં હોય તો જણાવશો, આનંદ થશે.