શ્રધ્ધા – ૩

આ પોસ્ટ વાંચતા પહેલાં શ્રધ્ધા ૧ અને શ્રધ્ધા ૨ વાંચવા વિનંતિ.

સળંગ બે દિવસ બ્લોગની મુલાકાતે આવનારા મિત્રોને લાગ્યું હશે કે મગનું નામ મરી પાડવાને બદલે બોરીંગ પીક્ચરની જેમ મુળ મુદ્દાને ખેંચ ખેંચ કરે છે, પણ મિત્રો ! આ બે દિવસના મારા તરફથી  પ્રશ્નોનો ‘મારો’ હેતુસરનો હતો. મારે જે કહેવાનું છે તે મારા મનમાં સ્પષ્ટ છે જ. આ તો વાંચનાર માટે ‘આઈસ બ્રેકીંગ’ હતું. મનોવૈજ્ઞાનિકો આ પધ્ધતિનો ઉપયોગ વ્યક્તિના દ્રઢ થઈ ગયેલા વિચારોમાં તિરાડ પાડવા અને નવા વિચારોના પ્રવેશ માટે મગજને તૈયાર કરવા આ ટેકનીકનો ઉપયોગ કરે છે. મેં પણ એનો સહારો લીધો. આજની પોસ્ટ વાંચ્યા પછી અનુભવ કેવો રહ્યો ? લખજો !

શ્રધ્ધા, ભક્તિ, વિશ્વાસ વગેરે અનુભુતિની વાત છે. તેનું વર્ણન ન કરી શકાય, અનુભવવું પડે. છતાં તેને થોડા અંશે સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ.

ઉદાહરણથી સમજીએ – ધારો કે તમે દિવાનખંડમાં બેઠા છો. તમને પાણી પીવાની લાગણી (Feeling) થઈ, ‘તરસ’ છીપાવવાની જરુરીયાત (Need) ઉભી થઈ. તમને સોફા પર થી ઉભા થવા માટે અંદરથી એક ધક્કો (Force) લાગ્યો, જેને આપણે પ્રેરણા (Motivation) તરીકે ઓળખીએ. તમે ઉભા થઈ પાણી પીધું, જરુરીયાત સંતોષાઈ, લાગણી શમી ગઈ. આ થઈ આપણી શારીરીક જરુરીયાત – ‘Physical Need’ ની વાત.

Feeling   ——–  Need   ———    Motivation

આવી જ રીતે આપણી માનસિક જરુરીયાતો પણ હોય. પ્રેમ પામવાની, પ્રેમ આપવાની, લાગણીની અભિવ્યક્તિની, સંબંધો જોડવાની/જાળવવાની/તોડવાની, ઓળખ પ્રસ્થાપિત કરવાની, જગતની જાત જાતની હરીફાઈઓમાં પ્રથમ રહેવાની વગેરે. મોટામાં મોટી જરુરીયાત તો માનસિક તણાવમાંથી મુક્તિની છે. તણાવ ઉત્પન્ન થાય છે આપણી ઇચ્છાઓ/અપેક્ષાઓની અપૂર્તિ, ડર, ઓળખનું ખંડીત થવું, લાગણીઓ પરના ઘા વગેરેથી. શારીરિક જરુરીયાતો તો પ્રેરણાના ધક્કાથી સંતોષાય શકે. પ્રેરણાનો ધક્કો લાગે આપણે કાર્ય કરીએ અને જરુરીયાત સંતોષાય. પણ માનસિક જરુરીયાતો સંતોષવા એક વિશિષ્ટ ધક્કાની જરુરીયાત ઉભી થાય અને એ ધક્કો એટલે આપણી ‘શ્રધ્ધા’. આપણે ડરમાંથી મુક્તિ માટે કોઈ શારીરિક કાર્ય કરવાનું નથી, ડરની સામે લડવા મનને મજબુત બનાવવા અન્ય આલંબન લેવાનું છે. હવે આ આલંબન ભગવાનનું હોય શકે, કોઈ માનવીનું હોય શકે, અરે કોઈ વિચારનું પણ હોય શકે (જેમ ભૂતનો ડર ભગાવવા હનુમાનચાલીસાનો પાઠ). આસ્તિક મનુષ્ય મુશ્કેલીઓમાં ઘેરાઈ જાય ત્યારે તેને ‘શ્રધ્ધા’ ભગવાનના શરણે પહોંચાડે. નાસ્તિક મનુષ્ય વિવિધ ‘ગુરુ’ઓના શરણે પહોંચે. (આમાં મેનેજમેન્ટ ગુરુઓ પણ આવી જાય)

આમ શ્રધ્ધા એટલે આપણી એવી માનસિક જરુરીયાતો, કે જે શારીરિક કાર્યોથી સંતોષાય શકે તેમ નથી, તેને સંતોષવા લાગતો વિશિષ્ટ પ્રકારની ‘પ્રેરણાનો ધક્કો’.

આગળની પોસ્ટમાં થોડું જુઠું બોલ્યો હતો તેની માફી માગી લઊં. વિપશ્યના ની શિબિરમાં ખરેખર તો શિબિરના સાતમા દિવસે શ્રી ગોએન્કાજીએ તેમના સંબોધનમાં શ્રધ્ધા વિષે વિગતથી સમજાવ્યું હતું. તેઓશ્રીએ ધર્મ, ભક્તિને પ્રાથમિકતા આપી મુક્તિના માર્ગ તરફ પ્રગતિ કરવા શ્રધ્ધા કોને કહેવાય તેનો નિર્દેશ કર્યો હતો – પ્રજ્ઞા એ ચક્ષુ છે અને શ્રધ્ધા એ ચરણ છે, મુક્તિના માર્ગ પર આગળ વધવા બંનેની જરુર છે. ફક્ત પ્રજ્ઞા હોય અને શ્રધ્ધાની ગેરહાજરી હોય તો પ્રગતિ થતી નથી, અને એ જ રીતે પ્રજ્ઞાની ગેરહાજરી હોય તો ચરણ તો ચાલે પણ ભટકી જાય (અંધશ્રધ્ધા બની જાય).

એક બીજી પણ સ્પષ્ટતા એ કરવાની કે ઉપર લખેલા વિચારો એ શ્રધ્ધાને મેં જે રીતે સમજવાનો પ્રયત્ન કરેલ છે તે છે. માનસશાસ્ત્ર કે ફીલોસોફી શું કહે છે તેની મને જાણ નથી. આપ સૌ તરફથી પણા નવા વિચારો મળે એવી અપેક્ષા……

આજે પાંચ વર્ષ પછી (૪-૧૧-૨૦૧૭) વર્તમાનપત્રમાંથી શ્રી બી.એન.દસ્તુરના લેખમાંથી મળેલી કેટલીક વિગતો ટપકાવવાનો મોહ થયો –

શ્રધ્ધા જ લઈ ગઈ મંજીલ ઉપર મને, રસ્તો ભૂલી ગયો તો દિશાઓ ફરી ગઈ…………… મરહુમ ગની દહીંવાલા

પ્રયત્નોની બધી નિષ્ફળતા સામે ઉમ્મીદો રાખવાનું નામ શ્રધ્ધા……………. શ્રી દિલીપ પરીખ

જીવનની ઓ નિરાશા, ઓછું ન મૂલ્ય કરજે, કાંઈ ન મળે ત્યારે શ્રધ્ધા મળી શકે છે…………….’બેફામ’

આ જીંદગીમાં સેંકડો ભૂલ હું કરતો ગયો, શ્રધ્ધા વડે જ્યાં કંટકોને ફૂલ હું કરતો ગયો……… શેખાદમ અબુવાલા

શ્રધ્ધા એ માનસિકતા છે, એટીટ્યુડ છે, મોટીવેટર છે, પ્રોસેસ નથી……… યોગ્ય વાતાવરણ (Environment), માહિતી, જ્ઞાન, અનુભવ અને પ્રતિભા (Talent)ની ગેરહાજરીમાં શ્રધ્ધા, એકલી શ્રધ્ધા, એકલી હિંમત, ઝિંદાદિલી ખાડે લઈ જશે.